Trentowskiego pojęcie cybernetyki

Za tekst odpowiada Piotr S. Nowak, absolwent filozofii, dyplomowany złotnik-jubiler, o humorystycznym dystansie do Ja ^ ~Ja.

Wprowadzenie przez Trentowskiego terminu cybernetyki dotyczy jego rozważań na gruncie filozofii polityki. Skupiając się na jego rozumieniu tego pojęcia pokażę jak jego filozofia nie poprzestaje wyłącznie na rozważaniach czysto teoretycznych, ale przechodzi do wykształcenia politycznej praktyki. Zacznę od przedstawienia Trentowskiego ujęcia stosunków politycznych pomiędzy sprawującymi władzę a rządzonymi. Następnie przejdę do jego filozofii politycznej, z której wyprowadzę, czym dla niego jest cybernetyka i jakie relacje zachodzą między nią a filozofią.

Polityka w ogóle[1]

Do pełni zrozumienia sposobu ujmowania cybernetyki przez Trentowskiego niezbędna jest analiza obszaru, na którym używa on tego pojęcia. W jego filozofii politycznej zawarte jest pojmowanie natury człowieka które związane jest z wytwarzaniem się stosunków politycznych. Prowadzi to do teorii o najlepszym z ustrojów sprawowania rządów. Punktem wyjścia dla moich dalszych rozważań będzie zatem ogólna koncepcja polityki jaką prezentuje ten polski myśliciel.

Podstawą jest jaźń, czyli tchnienie, istota człowieka, którą boskie podobieństwo czyni bóstwem. Pierwiastek niebiański razem z pierwiastkiem ziemskim tworzą dualizm bóstwa, a jego odzwierciedleniem są religia i polityka, wzajemnie się dopełniające i fundamentalne. Religia wynika z tęsknoty za Bogiem i pragnienia ponownego zbliżenia się do niego. Ma ona umożliwić indywidualne zbawienie, zatem dąży do osiągnięcia świętości przez prowadzenie z „ziemi do nieba”. Polityka zaś wypływa z troski o życie doczesne bliźnich, ma służyć do osiągnięcia szczęścia wszystkich ludzi, czyli jej celem jest wolność, a zadaniem przybliżenie „nieba do ziemi”. Trentowski ma tu na myśli politykę w ogólności, swoisty byt idealny, którego przejawem jest partykularna polityka występująca w danym miejscu i czasie.[2]

Trentowski wyróżnia cztery podstawowe stosunki polityczne skorelowane z ludzką wolnością, mogące zachodzić w państwie tj. tyranię, arystokrację, republikę oraz monarchię konstytucyjną. Bóg sprawuje władzę nad światem za pośrednictwem człowieka obdarzonego wolnością i kierującego się dobrem ogółu. Dzięki trosce o wolność bliźnich, człowiek dąży do wyzwolenia ciemiężonych i przeciwstawia się tym, którzy narzucają innym swoją wolę. Każda wolność jest bowiem równa innej. Jednak od woli łatwo popaść w samowolę, by następnie zapragnąć podporządkować sobie innych, ograniczając tym samym ich wolność na rzecz własnej. W wyniku takiego starcia na śmierć albo życie powstaje relacja pana i niewolnika – tyrania, czyli rządy samowolnej jednostki nad zniewolonym ludem. W końcu jednak wyższe warstwy uciskanej społeczności przeciwstawiają się temu porządkowi i wszczynają bunt. Bój o być albo nie być sprawia, że obalona zostaje tyrania, a na jej miejscu pojawia się arystokracja. Wciąż jest to władza samowoli z tym że już nie jednostki, a nielicznych nad licznymi. Ponownie zostaje wzniecony bunt, pragnących swej wolności ludzi. Trentowski używa pojęcia „sobistości” na określenie jaźni skupionej wyłącznie na swojej wolności. Kiedy sobistości uznają się wzajemnie za równe stają się osobistościami. Jest to trzeci stosunek polityczny – republika. Zamiast panów i niewolników są  równi wobec siebie, wolni obywatele. Dla zabezpieczenia przed samowolą i kolejną tyranią obywatele większością głosów wybierają króla, ale jego jedynowładztwo nie jest bezwarunkowe i podlega ograniczeniom. Tak powstaje czwarty rodzaj rządu czyli monarchizm konstytucyjny, w którym to lud dobrowolnie poddaje się kierownictwu najdzielniejszej osoby.[3]

Filozofia polityczna a cybernetyka. Teoria czy praktyka?

Najlepszym według Trentowskiego rodzajem rządu jest monarchia konstytucyjna. Władca nie jest samozwańczym tyranem ale musi się liczyć z ludem. Wiąże się z tym jednak problem pogodzenia i sprawowania rządu nad ludźmi podzielonymi stale na silne i zwalczające się stronnictwa.

Trentowski analizuje opozycję tych dwóch skrajnych, przeciwstawnych sobie stanowisk politycznych. Jednym z nich jest radykalizm, pojmowany jako deifikacja człowieka oraz dopuszczanie narzędzi i metod rewolucji. Drugim jest historyzm, czyli inaczej konserwatyzm, opierający się na przywiązaniu do tradycji i transcendentnego Boga, odrzucający rewolucję.[4] Stanowiska te nieustannie się ścierają stanowiąc o postępie, który winien być nieustannym procesem dla ludzkości. Radykalizm reprezentuje dążenie do stałego parcia ku przyszłości, przynosi nowe rozwiązania i idee. Zastosowanie tych rozwiązań przeradza się w przeciwny zmianom historyzm. Porządek zostaje zachowany dzięki temu, że na rzecz historyzmu, radykalizm musi rezygnować z niektórych idei, tych wybiegających zbyt daleko w przyszłość. Rozwojem zaś jest odrzucenie przez historyzm najbardziej przedawnionych i nieadekwatnych do teraźniejszości rozwiązań. Jest to proces dialektyczny, w którym jedno stanowisko stanowi polityczną tezę, a drugie polityczną antytezę. Żadne z nich nie jest uprzywilejowane, natomiast ich nieustanne i   wzajemne znoszenie się prowadzi do syntezy. Jest nią właśnie filozofia polityczna, która poprzez krytykę wykazuje jednostronność radykalizmu bądź historyzmu.[5]

Trentowski wskazuje na konieczność unikania jednostronności. Sam w swoich poglądach skłaniał się raz bliżej historyzmu, raz – radykalizmu, ale nigdy w sposób skrajny. Zależnie od okoliczności, miejsca i czasu raz odpowiedniejsze jest jedno z tych stronnictw, innym razem drugie. Jednak nie zatrzymuje się wyłącznie na rozważaniach teoretycznych. Służą one wyprowadzeniu praktycznych konsekwencji w postaci cybernetyki i charakterystyki dobrego władcy- cybernety.[6]

„CYBERNETYKA (gr. kybernetike [sc. techne]= sztuka sterowania statkiem, umiejętność rządzenia) ang. cybernetics; fr. cybernetique; nm. Kybernetik

Termin użyty przez A. M. AMPÈRE’A w odniesieniu do nauk politycznych i przez B. TRENTOWSKIEGO w znaczeniu sztuki rządzenia”.[7]

W odróżnieniu od filozofii politycznej związanej z teorią ogólnych zasad, cybernetyka ma się odznaczać praktycznym działaniem, odpowiednim dla danych okoliczności. Taka sztuka sterowania stanowi „pragmatyzm polityczny, giętką i skuteczną technikę działania politycznego, sztukę dopasowywania środków i form działania do zmiennych okoliczności historycznych”.[8] Filozofia polityczna stara się pogodzić ścierające się stanowiska radykalizmu i historyzmu poprzez pojęcia, dokonuje ich syntezy na płaszczyźnie czysto teoretycznej. Cyberneta natomiast nie operuje pojęciami, lecz dotyczy realnych ludzi. Musi się więc mierzyć z historyzmem, realizmem i filozofią osadzonymi w żywych ludziach którzy reprezentują różne stanowiska, a co za tym idzie z wolą powszechną całego ludu. Nie wystarczą do tego teoretyczne operacje na zmiennych jak w matematyce czy logice. Lud nieustannie się zmienia i formuje, żeby nim sterować potrzeba dynamicznego działania, dostosowanego do aktualnych okoliczności. Zadaniem cybernetyki jest więc nie formowanie ludzkości, ale pomaganie jej przy tym kształtowaniu niczym akuszerka. Ma najlepsze idee wprowadzać w życie i ustanawiać prawa, ale bez absolutyzowania, zastępuje je gdy tylko pojawią się doskonalsze.[9]

Według Trentowskiego filozofia zagląda w przyszłość, kreuje i pokazuje możliwości postępu oraz toruje drogę. Nie wymusza zmiany, a jedynie stara się pokazywać najlepsze ścieżki do rozwoju w najbliższej przyszłości. Cybernetyka pomaga przy samokształceniu się ludzkości, w oparciu o teoretyczne możliwości dane przez filozofię. Podejmując realne decyzje stoi ponad filozofią w teraźniejszości. Dlatego pokładając zaufanie i obdarzając posłuszeństwem znajdującą się u steru władzę wymaga się od niej aby kierowała się powszechnym dobrem, postępem i nieomylnością. Jednak w ogólnym rozrachunku to filozofia góruje nad całością. Umożliwia pole działań. Stoi na straży przed samowolą i jednostronnością. Służy cybernetyce ale jej służebność nie ma tutaj roli poddańczej lecz raczej opiekuńczą. Jest dla ludzkości przewodnikiem i strażnikiem.[10]

[1]Trentowski B., Stosunek filozofii do cybernetyki, Hachette Polska, Warszawa 2012, s. 17.

[2]Ibidem, s. 17-18.

[3]s. 19-21.

[4]Borzym S., Floryńska H., Skarga B., Walicki A., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, red. Walicki A., Warszawa 1986, s. 80.

[5]Trentowski B., Stosunek filozofii…, s. 124-126.

[6]Horodyski W., Bronisław Trentowski, Kraków 1913, s. 261-263.

[7]Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2001, s. 137.

[8]Borzym S., Floryńska H., Skarga B., Walicki A., Zarys dziejów…, s. 80

[9]Trentowski B., Stosunek filozofii…, s. 198-202.

[10]Ibidem, s. 205.

Bibliografia

1. Borzym S., Floryńska H., Skarga B., Walicki A., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, red. Walicki A., Warszawa 1986.
2. Horodyski W., Bronisław Trentowski, Kraków 1913.
3. Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2001.
4. Trentowski B., Stosunek filozofii do cybernetyki, Hachette Polska, Warszawa 2012.

Piotr S. Nowak (ur. 1992) – Obecnie student filozofii na Uniwersytecie Gdańskim, dyplomowany złotnik-jubiler, jest więc filozofem, który ma zawód, nawet jeśli filozofia sprawi mu zawód. Na co dzień przyjmuje humorystyczny dystans do Ja ^ ~Ja.