Kazimierz Kelles-Krauz był jednym z najwybitniejszych polskich socjologów, a także jednym z najważniejszych polskich marksistów, niestety jednym z najmniej docenianych. Jako działacz polityczny łączył idee patriotyczne i marksistowskie, zaś jako filozof i socjolog twórczo rozwijał materializm historyczny. Zmarł w wieku 33 lat (w 1905 r.) gdy trwała pierwsza robotnicza rewolucja na terenie Imperium Rosyjskiego. Kelles-Krauz wpłynął na ideologię Polskiej Partii Socjalistycznej. Za priorytety uważał niepodległość Polski i zaprowadzenie w niej systemu socjalistycznego.
W Polsce Ludowej niespecjalnie ceniono jego twórczość – a przynajmniej nie tak jak na to zasłużył – choć wydawano wtedy jego dzieła i omawiano jego model materializmu historycznego. Dorobek Kelles-Krauza został stosunkowo niedawno dostrzeżony za granicą przez Timothy’ego Snydera, który napisał o nim biografię pt. Nacjonalizm, marksizm i nowoczesna Europa Środkowa w 1997 r. Przetłumaczoną na język polski pracę wydała Krytyka Polityczna w 2010 r.
Ostatnią ważną pozycją poświęconą polskiemu marksiście jest jego wybór pism zatytułowany Marksizm a socjologia, który ukazał się nakładem Uniwersytetu Warszawskiego w ramach serii „Genealogia współczesności. Historia idei w Polsce 1815-1939” w 2014 roku. Praca ta zawiera jego najważniejsze dzieła z dziedziny materializmu historycznego.
Najważniejszą koncepcją w marksizmie Kelles-Krauza jest socjologiczne prawo retrospekcji przewrotowej. Prawo to wzbogaca materializm historyczny o elementy „idealistyczne”, w tym o dokonania współczesnych mu badań z dziedziny psychologii, głównie prawa naśladownictwa Gabriela Tarde’a. Kelles-Krauz za podstawę rozwoju historycznego uważa stosunki ekonomiczne, one też przyczyniają się do tworzenia stanów psychicznych i idei. Tworzą one również nowe potrzeby. Niezaspokojenie tych potrzeb rodzi pragnienie zmian stosunków społecznych. Niezgoda na teraźniejsze warunki społeczno-gospodarczo-polityczne przyczynia się do idealizacji przeszłości, często bardzo dalekiej i ledwo namacalnej.
Kelles-Krauz zainspirowany jest pojęciem „złotego wieku” zaczerpniętej z filozofii Giambattisty Vica i „stanem natury” u Jean-Jacques Rousseau. Odmiennie niż powyżsi filozofowie pojmuje prehistorię – nie jako bezgraniczną wolność jednostki, ale jako komunizm pierwotny, opierając się na badaniach Lewisa H. Morgana i Fryderyka Engelsa.
Kelles-Krauz formułując prawo retrospekcji przewrotowej podważa zdanie Karola Marksa z 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte: „Rewolucja socjalna XIX stulecia nie z przeszłości, lecz jedynie z przyszłości czerpać może swą poezję”. Zdanie to było później podważano przez samych ojców założycieli marksizmu, głównie przez Engelsa, który pisał o komunizmie pierwotnym i jego upadku w dziele Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Jak pisze Helena Chmielewska-Szlajfer w przemowie do wyboru pism Kellesa-Krauza: „Odmiennie od poprzedników socjolog-marksista postrzegał zarówno przeszłość, jak i przyszłość jako elementy procesu dialektycznego, którego wynik określają doczesne potrzeby”.
Kelles-Krauz nie ogranicza jednak prawa retrospekcji przewrotowej do charakteru dążeń i tęsknot ruchu socjalistycznego, ale do wszelkich ruchów reformacyjnych. Wyróżnia „dwie antagonistyczne zasady napędzające koło dialektycznego następstwa: indywidualizm i socjalizm”. Ruch robotniczy czerpie swą inspirację z komunizmu pierwotnego, zaś rewolucja burżuazyjna inspirowała się kulturą antyczną. Stosunki własnościowe burżuazja wywiodła z prawa rzymskiego. W sztandarowym dziele dla rewolucji francuskiej, Umowie społecznej Jean-Jacques’a Rousseau pojawiło się mnóstwo odwołań do starożytności, głównie do Sparty i Rzymu jako wzorów dla przyszłej republiki i społeczeństwa obywatelskiego.
Do rozwoju socjologii z nurtów filozoficznych najbardziej przyczyniły się pozytywizm i marksizm. Ruch socjalistyczny w okresie II Międzynarodówki był pod dużym wpływem filozofii pozytywistycznej, w tym Herberta Spencera. Kelles-Krauz opierał się tym wpływom, odrzucając m.in. zabobon ciągłego postępu. Nie oparł się im jednak całkowicie. W pracy Comtyzm i marksizm (Pozytywizm i monistyczne pojmowanie dziejów) dostrzegał podobieństwa między tymi dwoma wpływowymi stanowiskami socjologicznymi. Comtyzm jednak uważał za utopijny, wytykając mi m.in. że „nigdy sobie nawet nie postawił zagadnienia ewolucji rodziny”, a także słusznie krytykował pojęcie „niezmiennej natury ludzkiej w tej filozofii”.
Marksistowskie pojmowanie dziejów Kelles-Krauz uważał za metodę naukową. Marksizm polskiego socjologa to marksizm „otwarty”, niedogmatyczny. Cenił bardzo Giambattistę Vica, któremu poświęcił pracę Dialektyka społeczna w filozofii Vica. W dorobku tego włoskiego filozofa dostrzega przedsmak idei kontrrewolucyjnych, comtyzmu, heglizmu, a nawet marksizmu. Nazywa Vica „ostatnim genialnym myślicielem katolickiej scholastyki i zarazem pierwszym genialnym zwiastunem realizmu historycznego”. Dostrzegał w Vicu prekursora socjologii. Jego antyindywidualistyczna filozofia przeciwstawiająca się kartezjanizmowi dała początek badaniu praw rządzących społeczeństwem, historią, a nawet walki klasowej. Kelles-Krauz wnikliwie analizował vicańską historiozofię – idee ricorso, czyli kołobieg dziejów. Vicańska idea odrodzenia przeszłości w przyszłości przekształcona na modłą rewolucyjną jest istotnym elementem prawa retrospekcji przewrotowej.
Kazimierz Kelles-Krauz był wybitnym „intelektualistą organicznym” i można go zaliczyć do kanonu najciekawszych myślicieli marksistowskich obok takich postaci, jak Antonio Gramsci. Może być on interesujący również dla zwolenników Szkoły Frankfurckiej, szczególnie zamieszczony w wyborze pism fragment eseju Kilka głównych zasad rozwoju sztuki, w którym analizuje położenie artysty i rolę sztuki na przełomie dziejów, od wspólnoty pierwotnej po czasy kapitalistyczne, wykorzystując do tego swój nieszablonowy marksizm.
Bibliografia
- Kazimierz Kelles-Krauz, Marksizm a socjologia. Wybór pism, red. H. Chmielewska-Szlajfer, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
